Οι «Άντρες με τα μαύρα» συγκαλύπτουν εξωγήινους που ζουν ανάμεσά μας. Ο «Κώδικας Da Vinci” αποκαλύπτει ότι ο Ιησούς είχε απογόνους. Υπάρχει «κιβωτός» για τη σωτηρία των ηγετών και των μεγιστάνων από την καταστροφή του κόσμου στο «2012», ενώ στην ομότιτλη ταινία ο Μελ Γκίμπσον είναι ταξιτζής που γνωρίζει κρατικά μυστικά και πλεκτάνες. Ναι, το Χόλυγουντ λατρεύει τις θεωρίες συνωμοσίας.
Δεν είναι όμως μόνο το Χόλυγουντ που τις λατρεύει. Είκοσι χρόνια πριν, μιλώντας για θεωρίες συνομωσίας, ερχόταν στο μυαλό μας η εικόνα ενός ανισόρροπου τύπου με πλακάτ που φώναζε για το επικείμενο τέλος του κόσμου. Σήμερα πρέπει να αναθεωρήσουμε.
Αν και υπάρχουν άτομα που λόγω ψυχοπαθολογίας αναζητούν και ακολουθούν ή διαμοιράζουν θεωρίες συνομωσίας, αυτό δεν αποτελεί πλέον τον κανόνα αλλά την εξαίρεση.
Την τελευταία δεκαετία με τη βοήθεια του διαδικτύου οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν γίνει γνωστές στο ευρύ κοινό και πλέον αυτοί που τις ακολουθούν δεν είναι παρά άνθρωποι της διπλανής πόρτας. Άλλωστε οι πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι η πλειοψηφία των πολιτών πιστεύει σε μία τουλάχιστον θεωρία συνωμοσίας.
Η κεντρική ιδέα σε κάθε θεωρία συνομωσίας είναι η απόρριψη της «επίσημης εκδοχής». Έτσι αυτό που γνωρίζουμε ως πραγματικότητα προβάλλεται πλέον ως επινόηση μιας μικρής ομάδας ατόμων με ύποπτες προθέσεις και στόχο να καλύψει την αλήθεια και να παραπλανήσει, προς δικό της όφελος.
Τι είναι αυτό όμως που ελκύει στις θεωρίες συνωμοσίας και ποιοι είναι αυτοί που τις ακολουθούν και τις πιστεύουν;
Η αναζήτησή και η πίστη μιας θεωρίας συνωμοσίας έχει εφαλτήριο στην έλλειψη εμπιστοσύνης σε όσους προβάλλουν την επίσημη εκδοχή. Έλλειψη λοιπόν εμπιστοσύνης απέναντι στην επίσημη κυβέρνηση, το εκπαιδευτικό σύστημα, την επιστημονική κοινότητα.
Η πληροφορία σήμερα υπάρχει εύκολα προσπελάσιμη παντού. Τα ΜΜΕ, το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης την παρέχουν αφειδώς. Το πραγματικά δύσκολο δεν είναι η εύρεση της πληροφορίας αλλά η αξιολόγησή της. Η κρίση της αξιοπιστίας της πηγής της. Η διάκριση ανάμεσα στην αλήθεια και το ψέμα, την πραγματικότητα και τη φαντασία, τη γνώση και την ιδεοληψία.
Η πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας έχει σχετιστεί με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο. Αυτό ίσως δεν αντικατοπτρίζει απόλυτα την αλήθεια, δηλώνει όμως ξεκάθαρα την αστοχία του εκπαιδευτικού συστήματος και την έλλειψη προσαρμοστικότητάς του. Γιατί τώρα που η πληροφορία απαντάται σε ένα κλικ το σημαντικό δεν είναι η εύρεση αλλά η ανάλυσή της.
Υπάρχουν αρκετές μελέτες που αναγνωρίζουν σύνδεση ανάμεσα στην πίστη σε θεωρίες συνομωσίας και στοιχεία της προσωπικότητας (Big Five personality traits).
Στην πραγματικότητα όμως οι θεωρίες συνωμοσίας είναι για όλους κολακευτικές. Πιστεύεις και ξαφνικά δεν είσαι ένας από το πλήθος. Διαχωρίζεσαι και ανυψώνεσαι. Γίνεσαι μύστης και ένας από τους λίγους που γνωρίζουν την αλήθεια.
«Είναι επικίνδυνες σε κάθε εποχή, ακόμη περισσότερο όμως εν μέσω μιας πανδημίας, στο βαθμό που μπορούν να κάνουν τους πολίτες να αγνοούν τις επίσημες συστάσεις ή να διαπράττουν πράξεις βίας και βανδαλισμού»
Stephan Lewandowsky
Το σημαντικότερο όμως για εποχές όπως αυτή της πανδημίας με συνθήκες εξαιρετικά ασταθείς, με διαρκή αίσθηση αβεβαιότητας και επίσημες οδηγίες φαινομενικά αυτοαναιρουμενες οι θεωρίες αυτές αποτελούν μια ψυχολογικά αποδεκτή λύση. Καλύπτουν το κενό της άγνοιας και δίνουν μια αίσθηση ελέγχου και ολοκλήρωσης.
«Κάθε τρομακτικό γεγονός που κάνει τους ανθρώπους να αισθάνονται πως δεν έχουν τον έλεγχο οδηγεί σε ταχεία εξάπλωση των θεωριών συνωμοσίας. Δίνουν στους ανθρώπους μια ψευδαίσθηση παρηγοριάς. Το αίσθημα ότι δεν βρίσκονται στο έλεος της τυχαιότητας.» επισημαίνει ο ψυχολόγος Stephan Lewandowsky.
Σε πρόσφατη έρευνα που διενεργήθηκε σε 25 χώρες και 26000 άτομα τα αποτελέσματα για την Ελλάδα είναι αποκαλυπτικά. Το 46% των Ελλήνων εκτιμά πως υπάρχει ηθελημένη υπερβολή στην καταγραφή θανάτων από COVID-19, ποσοστό που μας ανεβάζει στη δεύτερη θέση του πίνακα ακριβώς μετά τη Νιγηρία. Ένας στους πέντε Έλληνες πιστεύει ότι η κυβέρνηση των ΗΠΑ είναι υπεύθυνη για τη δημιουργία του ιού, ενώ ταυτόχρονα το 40% περίπου εκφράζει επιφυλακτικότητα απέναντι στον επικείμενο εμβολιασμό.
